|
|
Частка восьмая (Працяг)
ВАЎКАЛАК (Пярэварацень)
У адпаведнасці з народным павер’ем сярод ваўкалакаў існуюць ведзьмакі і заварожаныя. Ведзьмакі і ведзьмы часта па свайму жаданню прымаюць выгляд жывёл і выкарыстоўваюць гэта для дасягення сваіх мэтаў. Каб стаць ваўком, вядзьмак апранае воўчую шкуру, зняўшы яе – становіцца зноў чалавекам.
У некаторых крыніцах апісваецца, што для ператварэння ў звера, вядзьмак апранаў
адмысловы заварожаны пояс. Па іншай версіі, ператварэнне адбывалася, калі вядзьмак
пераступаў ці перакульваўся праз пень, у які быў уваткнуты нож. Такія ваўкалакі рабілі вялікую шкоду, нападаючы на звяроў і людзей. Ваўкалакі, якіх такімі зрабілі ведзьмакі, не з’яўляюцца небяспечнымі для іншых людзей. Яны, наадварот, ахвяры, што пакутуюць ад свайго стану.
Такія ваўкалакі, ператвараючыся ў дзікіх звяроў, хаваюцца ад усіх у бярлогах і мараць
аб збаўленні ад гэтай долі.Так, яны імкнуліся не нападаць на людзей і жывёл і нават не елі сырое мяса. Згодна некаторым павер’ям, напрыклад украінскім, ведзьмакі і ведзьмы,
жадаючы каго-небудзь зрабіць ваўкалакам, накідаюць на яго воўчую шкуру,
вымаўляючы загавор. Гэтак жа вядзьмак мог пакласці на парог хаты чалавека, на якога ён хоча паўплываць вядзьмарскім шляхам, пояс,
скручаны з лубу, на які ён перш нагаварыў вызначаны загавор.
І чалавек, пераступаючы праз гэты пояс, рабіўся ваўкалакам. Чалавечае аблічча
ён набываў, толькі калі вядзьмарскі пояс ірваўся ці парахнеў.
Па павер’ях, чалавек мог стаць ваўкалакам і пасля смерці. У пярэваратня ператвараўся той, хто пры жыцці звяртаўся за дапамогай да магіі або ўступаў у зносіны са злымі духамі, ведзьмамі, ведзьмакамі і г.д. І наадварот, пярэваратнем мог стаць чалавек, які чымсьці раззлаваў ведзьмака ці ведзьму. І тады вядзьмак, жадаючы адпомсціць крыўдніку, ператвараў таго ў ваўкалака. Для гэтага ён насылаў на сваю ахвяру злога духа, які ноччу з’яўляўся чалавеку з воўчай шкурай. Ён загадваў няшчаснаму надзець яе, і той, не ў сілах супрацьстаяць чарам, апранаў шкуру, пасля чаго пачынаў абарочвацца па начах ваўком і бадзяўся ў гэтым абліччы кожную ноч. На досвітку чары развейваліся, чалавек прымаў сваё ранейшае аблічча.
Таксама ператварыцца ў чалавека мог і чалавек, які памёр без пакаяння. Лічылася,
што пасля смерці ў цела гэтага чалавека ўваходзіць
злы дух і паднімае нябожчыка з магілы. Праўда, сваёй волі гэта істота ўжо не мае,
яна цалкам знаходзіцца ва ўладзе духаў, якія загадваюць яму здзяйсняць
усялякія злыя ўчынкі і шкодзіць людзям. Лічылася, што пасля смерці
стаць пярэваратнем можа і чалавек, які не рабіў пры жыцці благіх учынкаў. Гэта адбывалася, калі праз цела памерлага, што ляжыць на стале, перабягала
котка, сабака ці курыца. Адсюль пайшоў звычай не ўпускаць у хату гэтых жывёл, калі там знаходзіцца нябожчык.
А некаторыя людзі, з самых народзінаў былі ваўкалакамі. Імі рабіліся дзеці, якія з’явіліся
на свет ў выніку шлюбнай сувязі звычайнай кабеты з ваўкалакам. У такіх людзей, была адна адметная рыса, па якой
іх можна было пазнаць. На галаве ў іх расла ваўчыная поўсць.
Пры чым заўважыць яе можна было нават у
нованароджанага. Згодна некаторым павер’ям, чалавек, які пры жыцці быў ваўкалакам, пасля смерці ператвараўся ва ўпіра. І каб ён не выходзіў з магілы і не піў кроў у жывых людзей, перад тым як яго пахаваць, яму ў рот клалі манету, а рот завязвалі.
Сяргей Брандт, 11.07.2014
Частка першая
Па вузкай, амаль заросшай лясной сцяжынцы, спяшаўся немалады чалавек. Час быў вячэрні, сонца ўжо схавалася за кроны магутных дрэваў. Аднекуль з поўначы наляцеў студзёны вецер, працягнуўшы, цяжкія ад вады, чорныя хмары над самым лесам. Першыя кроплі забразгалі па галінках і кустах, а потым з нябёс на зямлю хлынулі цалюткія рэкі вады і раптам зусім сцямнела. Гучна стрэліла маланка: адна, другая, асвяціўшы ўсё навокал.
Чалавек заўважыў у гэтым святле нейкую мокрую шэрую пляму сярод хвой і хмызняку. Падбег бліжэй, адчыніў незачыненыя дзверы і ўвайшоў. Дождж яшчэ мацней загудзеў па даху драўлянай пунькі, зацокаў па лужынах босымі нагамі, але ніхто больш не захацеў з ім гуляць у даганялкі і ён тады пачаў сварыцца, заліваць вадой усё, да чаго дацягваліся яго доўгія рукі.
Вецер таксама дапамагаў, кідаўся ў дзверы, выў ваўком у дзірках, палохаючы маладога кажана, які вісеў уніз галавой пад самым дахам. Незнаёмец аглядзеўся: старая пуня сярод дрымучага хваёвага лесу. На зямлі, у левым куце, трохі леташняга сена ляжыць, нейкай дзіўнай капой складзены розныя рэчы сялянскага ўжытку. Худзенькі бок кроснаў, бяззубая барана, пыльны калўрот, драўляныя начоўкі і медны самавар без краніка, а побач чугунны прас з іржавай накрыўкай.
Ён прысеў на сена, шлях быў вельмі доўгі, а цяпер вось і дождж не даў да вёскі некалькі вёрстаў дайсці. Дождж напэўна пачуў думкі чалавека, загаласіў мацней, але пунька хоць і старая, усё ж пабудавана была вельмі добра і ваду праз дах не прапусціла. Чалавек заплюшчыў вочы і задрамаў, а можа і заснуў. А ў гэтым сне пачуў як заскрыпеў калаўрот, звонка бразнуў прас. А потым у яго сон прыйшлі галасы са сваімі гісторыямі.
ЧЫГУННЫ ПРАС
Памятаю, нядзелька была вербная, святочная. Гаспадар на кірмашы ў Гарадку мяне прыдбаў для сваёй гаспадыні за дзесяць злотых, бо я быў у Вільні змайстраваны. Дахаты прывёз з другімі падарункамі, жонка аж абамлела ад шчасця. Раней яна драўляным пернікам бялізну прасавала, а цяпер прас новы ў хаце. Адчыняй крышку, насыпай вугаль і прасуй сабе ўсё, што пажадаеш. Так і зажылі ў згодзе з гаспадынькай: яна мяне хваліць, а я ёй чым магу дапамагаю. Колькі гадоў мінула ў працы сумеснай — не ведаю, а як толькі святло прыйшло ў вёску, мяне на элетрычны прас змянілі. Трохі яшчэ я дапамагаў то капусту ў бочцы гнуць, то служыў замест малатка маладому гаспадару. Але аднойчы неяк закінулі мяне на страху дзеці, доўга я там у пыле ляжаў, пакуль у лес да пунькі не звезлі. Новы час — новыя рэчы, каму патрэбен цяпер чыгунны прас. Такая вось мая гісторыя, сябры.
МЕДНЫ САМАВАР
А я зусім не з гэтага месца, з Расіі, з самога горада Тулы. Там майстры на ўвесь свет знакамітыя самаварамі, зброяй і сваімі тульскімі смачнасцямі. Змайстраваў мяне майстар Іван, нацёр сукном і стаў я, як залаты, бліскаць на сонцы. Потым я ўзнагароду атрымаў на адным вялікім кірмашы ў Лодзі і прымацавалі мне медаль срэбраны на мой пузаты жоўты бок. А калі дахаты ехалі, то забыліся мяне на адным маленькім вакзале, дзе я трапіў у рукі аднаго селяніна, які на свой хутар прывёз, адразу вады наліў, трэсак назбіраў і чай заварыў.
З печы дзетвара пазлазіла, яна яшчэ такога дзіва не бачыла, а я на стале стаю, палаю парай, толькі бакі ад хвалявання медныя блішчаць. Потым гаспадар некуды з сям’ёй з’ехаў, мяне ў шынок прадалі. Ад часу пацямнелі мае бакі, вада пачала сачыцца праз кранік. Выкінуў мяне тады шынкар у паветку і забыўся аб маім існаванні на доўгія, доўгія гады. Прачнуўся я сёння, калі маланка над самым дахам стукнула. Сапраўды, новы час. Каму патрэбны старыя рэчы? Гэта мая, сябры, жыццёвая гісторыя.
Сяргей Брандт, 09.07.2014
Калі апошняя надзея
На свет цудоўны прападзе,
Як кропля божага алея
Над лесам зорка ўзыйдзе.
І аддзяліўшы подых ночы,
Туманам вадкім ад людзей,
Сава ўголас зарагоча
І зробіць месяц карацей.
Да шыбы цёмным датыкнецца,
Вядром у сенях загрыміць.
І зоркаю над самым лесам
У імгненне вока дагарыць.
Сяргей Брандт, 22.06.2014
Добра спiцца на печы пасля цяжкай працы, сoлaдка. Што там камар над вухам звiнiць, калi сон трымае за каўнер моцна сваiмi лагоднымi лапкамi i не дае расплюшчыць вочы. Што там свавольныя варабейкi, нават iх гоман каля расчыненага акна не можа расштурхаць Мiкiту, бо гэтак ён спаў, напэўна, толькi адзiн раз у сваiм жыццi, калi першую хату сваю знайшоў.
Ужо каровак у полi падаiлi i спякота летняга дня разам з гарачым сонейкам пачала да долу скланяцца. Травы лугавыя пад лёгкiм ветрыкам таксама ачунялi i iх салодкi водар пацягнуўся ўздоўж, змэнчанага за дзень павозкамi, доўгага сялянскага шляху. Спiць Мiкiта i адчувае нейкае хваробнае ламотства ва ўсiм сваім целе i нiчога зрабiць з сабой не можа. Ужо прыгналi жывёл, напаiлi iх жывой вадой са студнi. Ценi вiльготныя нейкiмi роўнымi радамi пачалi ад лесу да вёскi праз маленькую рэчку падбiрацца, птушкi на свае гнёзды прыселi, галовы пад крылы пахаваўшы, а над, сшарэлым у поцемках, зялёным бульбоўнiкам пачалi лётаць маленькiя вяртлявыя кажанчыкi. Холадам пацягнула ў дзверы, забліскала ад расы лiсце на маладой яблыньцы, загаласiла ў голас жабоцце каля стаўка. Прачнуўся Мiкiтa ад нуднага шумнага ляманту, з печкi злез, каганец у хаце запалiў i запытаў цiха:
— Мiхась, вечар цёмны на двары — час для варажбы i дрэнных спраў. Чаму ты мяне не абудзіў?
Але не пачуў дамавiк нi слова ў адказ, толькi рыпнула адчыненае акенца ды маленькае мышаня спалохаўшыся ад прамовы Мiкiтавай, хуценька схавалася ў дзірцы пад падлогай. Аглядзеўся стары, вокны-дзверы зачынiў — нельга нанач iх адчыненымi трымаць, пякучай крапiвы на парог хаты паклаў, а на вароты яшчэ i вянкi з палыну духмянага прычапiў, каб злыднi болей не падходзiлi блізка да хаты. Потым з авiннiкам суседскiм пазнаёмiўся, аб тым, аб сiм трохi паразмаўлялi, у госцi яго пасля свята Мiкiта запрасiў, на мядок верасковы, а хлопца ўсё няма.
Можа здарылася што, можа ў бяду трапiў? Прыслухаўся i пачуў нейдзе там, каля самога млына драўлянага, быццам смяецца нехта, а галасок дзiўны такi, як раўчук лясны звiнiць. Пабег Мiкiта з усiх ног да стаўка, бо знаёмым яму гэты галасок паказаўся. Бяжыць дамавiк, а быльнёг за вопратку чапляецца, за рукi хапае, туман жывым малаком нiзiну прытапiў i сцяжынку на дне схаваў. Ведае Мiкiта, што не можа ён супраць iстот лясных i палявых нiчога зрабiць, але спяшаецца — Мiхась цяпер у бядзе, не разумее дурны з кiм сустрэўся, дапамога яму патрэбна. Паспеў дамавiк, калi да самага драўлянага насцiлу падбег, заўважыў, як нехта, хто яшчэ некалькi iмгненняў побач з Мiхасём стаяў ды смехам чароўным залiваўся, ў ваду стаўка нырныў. I гледзячы на здзiўленага хлопца, прысеў стары на мастку i шчыра ад усяго сэрца ўсклiкнуў: „Паспеў я, Мiхаська, у патрэбны для цябе час паспеў, дурненькi ты мой гаспадар”.
Потым разам дахаты праз туман густы iшлi, нават не iшлi, а цягнуў за руку дамавiк Мiхася, бо той хлопец вясковы сапраўды зусiм дурным ад спеву чароўнага зрабiўся.
Толькi ў хаце сваёй, пасля кубка гарачай гарбаты з лекавых зёлкаў, пачаў дзяцюк нешта блытана распавядаць старому:
— Я, каб не парушыць твой адпачынак, Мiкiта, вырашыў на стаў схадзiць, плотак цi лiнькоў тлустых на юшку налавiць. Людзi казалi, што вельмi рыба смачная каля старога млына водзiцца, вось я з вудамi наўпрост туды i пацягнуўся. Каля вады не вельмi i спякоту адчуваеш, вальготна на душы ад родных даляглядаў — пчолы над кветкамi працуюць, ластаўкi маланкамi чорнымi лётаюць, а як смачна пахнуць аiр з дзiкай мятай…А млын нават не зварухнецца, вакол яго жыццё фарбамi аксамiтнымi i пунсовымі красуе, а ён быццам нiчога i не заўважае. Рыпiць сабе старымi касцьмi i з ветрам легкiм сварлiва спрачаецца… Дык вось, за ўвесь дзень я толькi адну плотачку маленькую злавiў ды карасiкаў жоўтых пяток, але ўжо блiжэй да вечара ўсё як у казцы змянiлася. Рыба на кручок пачала чапляцца вялізная i цяжкая. А затым, калi сцямнела, раптам i сонейка стамiўшыся за лесам знiкла, з’явiлася дзяўчына-красуня з мокрымі валасамi i зялёнымi вачамі, побач прысела, засмяялася звонка i далей нiчога не памятаю, забыўся хто я i дзе я, як у зялёны вiр яе вачэй патрапiў. Цяпер у хаце з табой гарбату п’ю. А хто яна, Мiкiта? З вёскi суседняй дзеўка, але i там з такой прыгажосцю невядомай нiкога няма?
— Не, хлопча, не з суседняй вёскі і нават не з мястэчка дзяўчына прыгожая твая, — уздыхнуў горка дамавік, — Вадзяніца гэта з глыбокага стаўка, жыве яна пад колам старога млына, а валасы ў яе заўсёды распушчаныя і вільготныя ад вады. Дзеўкі з вёсак косы заплятаюць, а вадзяніца з непрыбранымі валасамі ходзіць, на вочы днём не трапляе, пад вечар на бераг выходзіць валасы пасушыць ды хлопца, які ёй да спадобы прыйдзе, пад ваду з сабой зацягнуць. Не добрая яна істота, бо сэрца не мае. Яе маленькай дзяўчынкай не хрышчанай, вадзянік пад ваду зацягнуў, жыццё бессмяротнае ёй падараваў. Калі хто ведае іх таемнасці, разумее — спяваюць вадзяніцы. Слухаюць і смуткуюць з імі разам дрэвы лясныя, травы рачныя і хвалі прыпыняюць свой бег і чарот перастае ўначы шапацець, слухаючы іх дзіўны спеў. А хлопцы розум свой губляюць і дурнымі зусім робяцца. А ад вады далей чым на некалькі крокаў не адыходзяцца, баяцца сухімі зрабіцца. Смуткуюць яны вельмі без хлопцаў, без слова чалавечага. Днём светлым сеткі рыбакам рвуць, рыбу адганяюць ад вудаў, качак палохаюць, хапаюць за ногі малых дзетак у вадзе. Першая тыдзень пасля Сёмухі святам вадзяніц завецца. Так што лепш да вады ў такі дзень не падыходзіць. А калі патрэбна ўсё ж прайсці побач, то палын духмяны будзе кожнаму чалавеку як абарона ад вадзяніц. Цяпер, Міхась, ты павінен ведаць пра тое, што з гадамі цяжкай працы забыліся людзі і далей сваім дзецям не перадалі. Адны кажуць — “байкі гэта ад сівой кабылы”, іншыя змаўчаць, бо самі не ведаюць аб чым ідзе размова пакуль ніхто з іх, як ты сёння сам, з невядомым не сустрэнецца. Дык ты ж, хлопец, за сталом заснуў, — прамовіў здзіўлена Мікіта і, патушыўшы каганец, выйшаў з хаты .
Яго каля куста бэзу ужо чакаў лесавік і нешта бубнеў сабе пад нос. Месяц, як жоўты пшанічны блін вісеў над хатай і нехта каля стаўка спяваў жалобную песню пра сваё сумотнае каханне.
ПРАЦЯГ БУДЗЕ
Сяргей Брандт, 22.06.2014
|
|
